“Ücretsiz Dene” butonuna tıkladığınız anda farkında olmadan abonelik sözleşmesine imza atmak, sepete eklediğiniz ürüne ekstra ürünlerin gizlice eklenmesi veya iptal butonlarının karmaşık arayüzlerle gizlenmesi… Bunlar, dijital dünyada dark patterns olarak bilinen manipülatif tasarımların en yaygın örnekleridir.
Kullanıcıların hızlı karar verme alışkanlıklarını istismar eden bu “karanlık kalıplar”, birçok kişinin farkında olmadan istenmeyen adımlar atmasına neden oluyor. Avrupa Birliği ve ABD gibi bölgelerde bu konuda adımlar atılsa da yasal boşluklar hala devam ediyor. Türkiye’de ise Ticari Reklam ve Haksız Ticari Uygulamalar Yönetmeliği, Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun ve KVKK gibi düzenlemeler kısmi koruma sağlasa da dark patterns’ı doğrudan hedef alan detaylı bir yasa henüz yok.
Dark Patterns Nedir?
Bilişim Hukukçusu Avukat Nazlı Turhan, dark patterns’ı “kullanıcının farkındalığını manipüle ederek ticari kazanç sağlamaya yönelik tasarımlar” olarak tanımlıyor. Turhan, bu tasarımların insan zihninin hızlı karar verme kısayollarını istismar ettiğini belirtiyor.
“Dark patterns, insan zihninin hızlı karar vermek için kullandığı kısayolları istismar ediyor. Bu da etik tasarım ile ticari kazanç arayışı arasındaki gerilimi iyice görünür kılıyor.”
Bilişim Hukukçusu Av. Nazlı Turhan
Manipüle Edici Arayüzler
Turhan, dijital platformlarda kullanıcıyla etkileşim sağlayan arayüzlerin teoride kullanıcı dostu olması gerektiğini, ancak pratikte sıklıkla kullanıcı aleyhine sonuçlar doğurduğunu söylüyor. “Arayüzler, pazarlama kaygısı nedeniyle kullanıcı dostu olmaktan uzaklaşıyor” diye ekliyor.
Dark Patterns’ın Yaygın Örnekleri
Dark patterns, çevrimiçi alışveriş sitelerinden sosyal medya platformlarına kadar hemen her yerde karşımıza çıkıyor. İşte en sık rastlanan örnekler:
- Pop-up’lar: İnternet sayfasını ziyaret ederken aniden beliren ve kapatılması zor olan pencereler.
- Yanıltıcı Yönlendirme: “Ücretsiz Dene” butonuna tıklayınca farkında olmadan abonelik sözleşmesine onay vermek.
- Gizli Maliyetler: Başlangıçta gösterilmeyen ek ücretlerin ödeme aşamasında ortaya çıkması.
- Sepete Sızdırma: Bir ürünü sepete eklerken farkında olmadan ekstra ürünlerin de eklenmesi.
- Zoraki Süreklilik: Ücretsiz deneme süresi bittiğinde otomatik ücretlendirme yapılması ve iptal sürecinin zorlaştırılması.
Etik Tartışmalar
Dark patterns yalnızca yasal değil, etik açıdan da tartışmalı bir konu. Turhan, bu tasarımların kullanıcıların bilişsel önyargılarını istismar ettiğini ve temel tüketici haklarını ihlal ettiğini vurguluyor.
Mağdur Olanlar Ne Yapabilir?
Turhan, dark patterns nedeniyle mağdur olan kullanıcıların ilgili platformu belgelendirerek şikâyet etmesini öneriyor. Türkiye’de doğrudan dark patterns’ı hedef alan bir yasa olmasa da mevcut düzenlemeler kısmi koruma sağlıyor.
Dünyada Alınan Önlemler
ABD ve Avrupa’da dark patterns’a karşı çeşitli yasal düzenlemeler mevcut. Örneğin, GDPR ve Kaliforniya Tüketici Hukuki Çözümleri Yasası gibi metinler, kullanıcıları manipülatif uygulamalara karşı koruyor. Türkiye’de ise KVKK’nın çerez politikalarına ilişkin idari para cezaları, bu konuda bir uyarı niteliği taşıyor.
Avukat Nazlı Turhan, kullanıcıların dijital okuryazarlığını artırarak bu tuzaklara karşı bilinçlenmesinin önemine dikkat çekiyor: “Bilinçli tepki, dark patterns’la mücadelede en güçlü silahlardan biridir.”
